![]() |
अभिज्ञान-शाकुन्तलम् , चतुर्थ अङ्क, श्लोक संख्या 13 (सङ्कल्पितं प्रथममेव मया तवार्थे..), Abhigyan shakuntalam , chaturth ank, shloka 13, sooraj krishna |
अभिज्ञान-शाकुन्तलम् , चतुर्थ अङ्क, श्लोक संख्या 13 (सङ्कल्पितं प्रथममेव मया तवार्थे..)
शकुन्तला-
(स्मृत्वा) तात, लताभगिनीं वनज्योत्स्नां
तावदामन्नयिष्ये । (ताद्, लताबहिणिअं वणजोसिणिं दाव आमन्तस्सं ।)
व्याकरणं
एवं शब्दार्थ- आ+मन्त्र+णिच्+लट्+उ०पु०ए०व ० = विदा लूंगी
।
शकुन्तला- (याद करके)
हे पिता जी, तो में अपनी लता-बहन वनज्योत्स्ना से
विदाई ले लूँ।
काश्यप--
अवैमि ते तस्यां सोदर्यास्नेहम् । इयं तावद् दक्षिणेन ।
व्याकरण
एवं शब्दार्थ- -अवैमि - अव+इण्+उ०पु०ए०व° =
जानता हूं । सोदर्यास्नेहम् - समाने उद्रे शयिता इति समान+उदर+य
प्रत्यय, समान को स' आदेश करने पर
सोदर्य+टाप् = सोदर्या तथा स के अभाव में समानोदर्या रूप बनता हे । सोदर्यायाः
स्नेहम् = सगी बहन जैसा प्रेम को ।
कण्व-
मै जानता हूँ कि तुम्हारा उस पर सगी बहन-सा प्रम है । तो यह (वनज्योत्स्ना) दाहिनी
ओर है ।
शकुन्तला-
(उपेत्य लतामालिङ्गय्) वनज्योत्स्ने, चूतसङ्गताऽपि
मां प्रत्यालिङ्गतोगताभिः शाखाबाहुभिः । अद्यप्रभृति दूरपरिवर्तिनी ते खलु
भविष्यामि । (वणजोसिणि, चूदसंगता वि मं पञ्चालिंग इदोगदाहं । साहाबाहाहिं अज्जप्पहदि
दूरपरिवत्तिणी दे क्खु भविस्सं ।)
व्या° एवं श ०- चूतसङ्गता - चूतेन सङ्गता
(त्र०त०) = आम्र से लिपटी हई । प्रत्यालिङ्गतः - प्रति+आलिङ्ग (यण्) ।
आ+लिङ्ग+लोर् म०पु०ए०व० = आलिङ्गन करो । इतोगताभिः = इधर फैली हुई ।
दूरपरिवर्तिनी - दूरे परिवर्तिनी - परि+वृत्+णिनि+ङीप् = दूर हो जाऊंगी ।
शकुन्तला-(पास
जाकर लता को गले से लगाकर) वनज्योत्स्ना, (अपने पति)
आम से लिपटी हुई भी इधर फली हुई शाखारूपी भुजाओं से मेरा आलिङ्गन कर लो (अर्थात्
मुडसे गले मिल लो) । आज से मैं तुमसे दूर हो जाऊंगी ।
कोष-
समानोदर्यसोदर्यसंगभूर्यसहजाः समा' इत्यमरः ।
काश्यपः-कण्व
सङ्कल्पितं
प्रथममेव मया तवार्थे
भर्तारमात्मसदृशं
सुकृतैर्गता त्वम् ।
चूतेन
संश्रितवती नवमालिकेय-
मस्यामहं
त्वयि च सम्प्रति वीतचिन्तः ।। १३ ।।
अन्वय-
मया तवार्थे प्रथमम् एव सङ्कल्पितम् आत्मसदृशं भर्तारं त्वं सुकृतैः गता, इयं नवमालिका चूतेन संश्रितवती, सम्प्रति अहम्
अस्यां त्वयि च वीतचिन्तः । (जातोऽस्मीति शेषः) ।
शब्दार्थ-
मया = मेरे द्वारा । तवार्थे = तुम्हारे लियें। प्रथमम् =
पहले । एव = ही । सङ्कल्पितम् = सङ्कल्प (विचार) किया गया था । आत्मसदृशम् =
अपने-अनुरूप ॥ भर्तारम् = पति को । त्वम् = तुम। सुकृतैः = पुण्यों से। गताः =पा
गयी। इयम् = यह, नवमालिका = नवमालिका (चमेली) । चूतेन = आम्र-वृक्ष से ।
संश्रितवती = मिल गयी है । सम्प्रति = अब अहम्-= मैं । अस्याम् = इसके विषय में त्वयि च
= और तुम्हारे विषय मे, वीतचिन्तः = समाप्त हो गई है
चिन्ता जिसकी ऐसा अर्थात् निश्चिन्त हो गया ।
अनुवाद
- मैंने तुम्हारे लिये पहले से ही जो सङ्कल्प किया था; अपने अनुरूप (उस) पति को तुम (अपने) पुण्यों (भाग्य) से प्राप्त गयी हो।
यह-नवमालिका (भी)-आम्र वृक्ष से मिल गयी है । अब मैं इसके और तुम्हारे विषय में
चिन्ता से मुक्त (निश्चिन्त) हो गया हूँ।
संस्कृत-व्याख्या-
मया - कण्वेन, तवार्थे - त्वदर्थे, प्रथमम् एव = पूर्वम् एव सङ्कल्पितं - चिन्तितम् , आत्मसदृशं ~ स्वयोग्यम् ; भर्तार.
- स्वामिनम्, त्वं शकुन्तला
सुकुतैः - पुण्यैः, गता - प्राप्ता, इयम्
--एषा, नवमालिका - माधवीलता, चूतेन -
-आम्रेण संश्रितवती - सम्मिलिता, सम्प्रति - इदानीम् , अहं - कण्वः, अस्यां - नवमालिकायाम्, त्वयि च - शकुन्तलायां च,
वीतचिन्तः -.चिन्तामुक्तोऽस्मि।
संस्कृत-
सरलार्थः- मया कण्वेन त्वां योग्य वराय दातुं
पुर्वमेवाभीप्सितम् । भाग्यवशात्तं स्वानुरुपं पतिम् (दुष्यन्तम्) अत्राप्तवती।
इयं पुरतो दृश्यमाना नवमालिकाऽऽम्रस्य संयोगं गतवती । सम्प्रत्यहं
त्वयि-शकुन्तलायामस्यां नवमलिकायां च विषयेण निश्चिन्तो जातोऽस्मि।
व्याकरण-
तवार्थे ~
तव+अर्थे ~ तवार्थे ~ तुम्हारे
लियेः- इस अर्थ में अर्थे.अव्यय है = तुम्हारे लिये । आत्मसदृशम् - आत्मनः-सदृशम्(त०स०)।
संश्रितवती सम्+श्रि+क्त (भावे) - संश्रित+मतुप्+डीप् =; संश्रितम्
अस्याः अस्तीति। वीतचिन्तः - वीता चिन्ता यस्य स (बहुब्रीहि)।
कोष-
'आम्रश्चूतो रसालः" इत्यमरः ।
अलङ्कार-
(१) इस श्लोक मे चूत(आम्रवृक्ष) एवं नवमालिका पर क्रमशः नायक
नायिका के व्यवहार का आरोप है अतः "समासोक्ति" अलङ्कार है । (२)
यह शकुन्तला एवं नवमालिका दोनों प्राकरणिक-प्रस्तुत है और दोनों में सङ्गमन रूप एक
धर्म का सम्बन्ध होने से "तुल्ययोगिता" अलङ्कार है । (३) शकुन्तला का अपने अनुरूप दुष्यन्त से तथा नवमालिका का अप्रने योग्य आम्र"
से समागम का वर्णन होने-से "समालङ्कार' है
। सम का लक्षण है-- "समं स्यादनुरूपेण शलाघा
योग्यस्य वस्तुनः" (४) दोनों का अपने पतियों से
मिलना कण्व की निश्चिन्तता का कारण है अतः काव्यलिङ्ग है ।
छन्द-
श्लोक में "वसन्ततिलका" छन्द है ।
टिप्पणी-
महर्षि कण्व का पहले से ही यह सङ्कल्प (विचार) था कि उनकी पुत्री के लिये कोई
योग्य वर मिले । सौभाग्यवश उनकी पुत्री के लिये योग्य वर दुष्यन्त मिल गये । इस
प्रकार अब वे निश्चिन्त (वीतचिन्त) हो गये।