अभिज्ञान-शाकुन्तलम् – श्लोक संख्या 11 (रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोभि..)

 

अभिज्ञान-शाकुन्तलम् – श्लोक संख्या 11 (रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोभि..)

अभिज्ञान-शाकुन्तलम् – श्लोक संख्या 11 (रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोभि..)

(आकाशे)

(आकाश में)

रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोभि-

श्छायादुमैर्नियमितार्कमयूखतापः ।

भूयात्‌ कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः

शान्तानुकूलपवनश्च शिवश्च पन्थाः ॥११॥

अन्वय- अस्याः पन्थाः कमलिनीहरितैः सरोभिः रम्यान्तरः, छायद्रुमैः नियमितार्कमयूखतापः, कुशेशयरजोमृदुरेणुः, शान्तानुकूलपवनः च शिवः च भूयात्‌ ।

शब्दार्थ- अस्याः = इसका (शकुन्तला का) । पन्थाः = मार्ग । कमलिनीहरितैः = कमनिनियों से हरे-भरे। सरोभिः = तालानों से । रम्यान्तरः = रमणीय है मध्यभाग (अन्तर) जिसका ऐसा (रमणीय मध्यभागं वाला) । छायदरुमैः = छाया (वाले) वृक्षो से । नियमितार्कमयूखताप = नियन्त्रण (रोक दिया गया है) सूर्य की किरणों का ताप जिसमे ऐसा, सूर्य की किरणों के नियन्त्रित (कम) ताप वाला! कुशेशयरजोमृदुरेणुः = कमलों के परागः से कोमल हो गयी है धूलि जिसकी ऐसा (कमल के पराग से कोमल धूलि वाला) शान्तानुकूलपवनः = शान्त ओर.अनुकूल वायु वालाः। च = और । शिवः = कल्याणकारी। भूयात्‌-= हो

अनुवाद- इस (शकुन्तला) का मार्ग कमलिनियों से हरे-भरे तालाब के द्वारा रमणीय (मनोहर) मध्यभाग वाला (हो) । छाया वाले वृक्षों से नियन्त्रित सूर्य की किरणों-के ताप वाला हो । कमलों के पराग से कोमल धूलि युक्त शान्त और अनुकूल वायु वाला एवं कल्याणकारी हो ।

संस्कृत व्याख्या- अस्याः - पतिगृहगमनाय तत्परायाः शकुन्तलायाः; पन्थाः भर्गृगृहमरस्थानमार्गः, कमलिनीहरितेः ~ कमलिनीभिः.पद्मलताभिः, हरितैः - हरितायमानैः (श्यामः), सरोभिः - सरोवरैः, रम्यान्तरः. ~ रम्यं मनोहरम्‌ अमरैः मध्यदेशो यस्य सः, छायादरमैः छायाप्रधाना द्रुमाः छाया द्रुमाः तैः छायाद्रुमैः छायावद्वकषेः नियमितार्कमयूखतापः - नियमित निवारितः अर्कस्य सूर्यस्यः मयूखानां किरणानां तापः ऊष्म यस्मिन्‌ सः, कुशेशयरजोमृदुरेणुः कुशेशयानां कमलानां रजोभिः परागैः मृदवः कोमलाः रेणवः धूलकणः यस्मिन्‌ सः, शान्ताजुकूलपवनः च ~ शान्तः मन्दः अनुकूलः. गमनानुसारी पवनः वायुः-यस्मिन्‌ सः-च; शिवः च मङ्गलकरः च, भूयात्‌~भवतु ।

संस्कृत-सरलार्थः- अस्मिन्‌ श्लोके वनदेवताभिः शकुन्तलामार्गः तत्कृते सुखकरो मङ्गलकरश्च स्यादिति काम्यते । तस्याः. मार्गः. कमलिनीश्यामलैः सरोभिर्मनोहरमध्यभागः, छायाप्रधानतरुभिर्नियन्तित-सूर्यकिरणतापः कमलपंरागकोमलेधूलिकणयुक्तः, मन्दानुकूलवायुसंयुतो माङ्गल्यकरश्च भूयादिति संक्षिप्तोऽर्थः।

व्याकरण- कमलिनीहरितैः = कमलिनीभिः; हरितैः (तत्पु ९)। रम्यान्तरः~रम्यम्‌ अन्तरं यस्य सः (बहु.) रम्यं रम्‌+यत्‌ ,-रम्यतेऽत्र छायादरमैः ~ छायाप्रधानाः दारुमाः छायाद्रुमाः तै (शाकपार्थिवादिवत्‌ तत्पु०) +“नियमितार्कमयूखतापः--.नियमितः अर्कस्य मयूखानां तापः यस्मिन्‌ सः. (बहु°)^ कुशेशयरजोमृदुरेणुः ~ कुशेशयानां .रजोभिः मृदवः रेणवः यस्मिन्‌-सः (बहु.) कुशे जले शेरते इति कुशेशयानि कुशे+शी+अच्‌~ शयवासवासिष्वकालात्‌' सूत्र से सप्तमी का अलुक्‌ । शान्तानुकूलपवनः – शान्तः अनुकूलः पवन; यस्मिन्‌. सः. (बहु.) ।

कोष- वा पुंषि पद्मं नलिनमरविन्दं महोत्पलम्‌ । सहस्रपत्रं कमलं. शतपत्रं कुशेशयम्‌' इत्यमरः ।

अलङ्कार- (१) यहाँ "कमलिनीहरितैः" मे (तद्गुण' अलङ्कार है क्योकि सरोवरं ने अपने स्वाभाविक रङ्ग को छोड़कर कमलिनियो के रङ्ग को हरण कर लिया है । तद्गुण का लक्षण है- तदरुण; स्वगुणत्यागादत्युत्कृष्टगुणग्रहः (सा९द ०) । (२) यहाँ, मार्गं ओर वायु; दोनो मद्गलकारी ओर शिव से सम्बन्धित है अतः तुल्ययोगिता अलङ्कार है । (३) कुशेशयरजोमृदुरेणुरस्याः ~ (कुशेशयानां रजसीव मृदवे रेणवो यस्य सः) में, समासगा वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है । (४) श्लोकगत रम्यान्तरः आदि विशेषणो के साभिप्राय होने से परिकर अलङ्कार है । (५) कमलिनीहरितैः” आदि कारणों के कथन से *काव्यलिङ्ग' अलङ्कार है । (६) "वायु ओर मार्ग दोनो परस्पर उपकारी है अतः अन्योन्य अलङ्कार है । लक्षण - क्रियया तु परस्परं वस्तुनोर्जननेऽन्योन्यम्‌' का०प्र० ।

छन्द- पद्य में "वसन्ततिलका" छन्द हे ।

टिप्पणी-  (१) आकाशे ~ यह तृतीय अङ्क के विष्कम्भक में आकाशों" से भिन्न हे । यह देवताओं की आकाशवाणी है । यह नेपथ्य से कहा जाता है । प्रस्थान के समय आकाशवाणी का होना शुभ माना जाता है । भरत के नाट्यशाख में इसका लक्षण इस प्रकार दिया है “दूरस्थाऽऽभाषणं यतत्स्यादशरीरनिवेदनम्‌ । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकारो निगद्यते (ना°शा०) । (२) शान्तानुकूलपवनश्च - तीन प्रकार का वायु गुणयुक्त और अच्छा माना जाता है--१. शीतल, २. मन्द, ३. सुगन्ध । ये वायु तीनों गुणो से युक्त हैं । वह छायावृक्षों से शीतल, शान्तानुकूल होने से मन्द्‌ एवं कमलों के सुगन्ध से युक्त हैं।