अभिज्ञान-शाकुन्तलम् - श्लोक संख्या 8 (अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः)

Sooraj Krishna Shastri
By -
0

 

अभिज्ञान-शाकुन्तलम् श्लोक संख्या 7 (अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः)
अभिज्ञान-शाकुन्तलम् श्लोक संख्या 7 (अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः)

अभिज्ञान-शाकुन्तलम् श्लोक संख्या 7 (अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः)

गौतमी-- भगवन्‌ , वरः खल्वेषः । नाशीः । (भअवं, वरो क्खु एसो । ण आसिसा) ।

गौतमी- भगवान्‌ , निश्चय ही यह वरदान है, (केवल) आशीर्वाद ही नहीं ।

टिप्पणी-- "वरः खल्वेषः । नाशीः' । “ययातेरिव... कण्व के इस कथन के विषय में गौतमी शकुन्तला से कहती है कि,पिता का वचन “वर' है न कि (आशीः । वर एवं आशीः" में अन्तर होता हे । व्याकरणतन्त्र मे आशीः का विवेचन इस प्रकार है-- “अप्राप्त प्रार्थनमाशीः परस्येष्टार्थ शंसनं वा' अर्थात्‌ अप्राप्त (अभीष्ट) की प्रार्थना अथवा दूसरे के अभीष्ट का कथन आशीः कहलाता हे । इस प्रकार आशीः के सर्वाशतः सत्य होने की स्थिति नहीं होती परन्तु "वर की सत्यता अपरिहार्य होती हे । ऋषि, मुनि, देवता आदि महान्‌ लोगों के द्वारा दिया हुआ वर कभी असत्य नहीं होता क्योकि अर्थं उनकी वाणी का अनुगमन करते हे । वे जो वाणी (शब्द) बोल देगे उसी के अनुरूप अर्थ उपस्थित हो जाते है भवभूति ने उत्तरामचरित मे कहा भी है--

लोकिकानां हि साधनार्थं वागनुवर्तते।

ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति ॥

अर्थात्‌ लौकिक पुरुषों की वाणी (शब्द) अर्थं का अनुगमन करती है इसके विपरीत आद्य ऋषियों आदि की वाणी का अर्थ अनुगमन करते हे । गौतमी के कहने का यह अभिप्राय हे किं शकुन्तला महर्षिं कण्व की वाणी को आशीर्वाद न समञ्च कर वर' समञ्ञे क्योकि वह निश्चित ही सर्वतः सत्य होगा ।

काश्यप-- वत्से, इतः सद्यो हुतानग्नीन्‌ प्रदक्षिणीकुरुष्व । (सर्वे । परिक्रामन्ति) ।

व्याकरण एवं शब्दार्थ- सद्यो हुतानग्रीन्‌ - सद्यः = अभी । हुतान्‌ = हवन की गयी । अग्रीन्‌ = अग्रियों की । कण्व- बेटी, अभी हवन की गयी अग्नि की इधर से प्रदक्षिणा करो । (सभी प्रदक्षिणा करते है)।

काश्यपः-(ऋक्छन्दसाऽऽशास्ते) वत्से, कण्व- (ऋग्वेद के छन्द मेँ निर्मित श्लोक से आशीर्वाद देते है) बेटी -

अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः समिद्वन्तः प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः ।

अपघ्नन्तो दुरितं हव्यगन्धैर्वेतानास्त्वां वह्नयः पावयन्तु ।। ८ ।।

अन्वय-

वेदिं परितः क्लप्तधिष्ण्याः समिद्रन्तः प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः वैतानाः अमी वहयः हव्यगन्धैः दुरितम्‌ अपघ्नन्तः त्वां पावयन्तु ।

शब्दार्थ - वेदिं = वेदी के । परितः = चारों ओर । क्लृप्तधिष्ण्याः = जिनके लिये स्थान बनाया गया हे (स्थापित की गयी) । समद्विन्तः = समिधाओं (लकडियों) से युक्त । प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः = जिनके किनारे (आस-पास) कुश बिछाये गये हे । वैतानाः = यज्ञीय । अमी = ये । वह्नयः = अग्रियों । हव्यगन्धैः = हवन की गयी वस्तुओं (हवि) की सुगन्ध से । दुरितम्‌ = पाप को । अपघ्नन्तः = दूर करती हई । त्वाम्‌ = तुमको । पावयन्तु = पवित्र करे ।

अनुवाद- वेदी के चारो ओर स्थापित की गयी समिधाओं (लकडियों) से युक्त (प्रज्वलित) ओर किनारे-किनारे बिछे हुये कुशं से युक्त यज्ञ की अग्नियाँ हवन की गयी वस्तुओं (हवि) की सुगन्ध से पाप को दूर करती हई तुम (शकुन्तला) को पवित्र करे ।

संस्कृत व्याख्या- वेदिं परितः - वेद्याः समन्तात्‌ , क्लप्तधिष्ण्याः – क्लृप्तं निर्मितं धृष्ण्य स्नानं येषां तादृशाः, समिद्वन्तः - समिद्‌ युक्तः, प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः - प्रान्तेषु उपान्तेषु सार्धभागेषु संस्तीर्णाः आकीर्णाः दर्भाः कुशाः येषां ते, वैतानाः - यज्ञीयाः, अमी - एते, वहयः - अग्नयः, हव्यगन्धैः - हवनीय द्रव्याणां गन्धैः, दुरितं - पापम्‌ , अपघ्नन्तः - विनाशयन्तः, त्वा - शकुन्तलाम्‌, पावयन्तु - पवित्रतां (प्रापयन्तु) ।

संस्कृत- सरलार्थः--कण्वः - स्वपतिगृहं गच्छन्तीं स्वपुत्रं शकुन्तलां यज्ञाग्निप्रदक्षिणीकरणे नियुज्य तस्याः - शुभाशंसनं कुर्वाणो ब्रूते विदि परितः स्थापिताः समिद्रन्तः सार्धभागविकीर्णकुशा यज्ञाग्रयस्त्वां हृतद्रव्यगन्धैः पापं नाशयन्तः पावयन्तु ।

व्याकरण- वेदिं परितः - परितः के योग में द्वितीया । क्लृप्तधृष्ण्याः - क्लृप्तानि धृष्ण्यानि येषां ते (बहु०) । समिद्वन्तः - समिष्‌*मतुप्‌ । प्रन्तसंस्तीर्णदर्भाः - प्रान्तेषु संस्तीर्णाः (सम्‌+ तृ+क्त) दर्भाः येषां ते (बहु°) । अप्नन्तः - अप+हन्‌+शतु प्र०ब०व० । बैतानाः वितानस्य यज्ञस्य इमे ~ वितान अण्‌ प्र०बहु° । पावयन्तु - पृ+णिच्‌+लोट् - प्र०पु०ब०व० ।

कोष-- धिष्ण्यं स्थाने गृहे भेऽग्नौ" - इत्यमरः ।

अलङ्कार-- श्लोक में वहयः' के समिद्रन्तः' प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः' विशेषणो के साभिप्राय होने से "परिकर" अलङ्कार है।

छन्द- यह श्लोक त्रिष्टुप्‌" नामक वैदिक छन्द में विरचित है । इसके प्रत्येक चरण में ११ वर्णं होते हैं और चतुर्थ एवं पञ्चम वर्ण पर यति होती है । कुछ विद्रान यहाँ 'वातोर्मि' तथा शालिनी' के मिश्रण से उपजाति छन्द मानते हे ।

टिप्पणी--वह्नयः - अग्नि तीन प्रकार की होती है--(९) गार्हपत्यः, (२) आहवनीय, (२) दाक्षिणात्य । वेदी के पश्चिम भाग में स्थापित अग्नि गार्हपत्यः है, पूर्वं भाग में स्थापित आहवनीयः. हे ओर (वेदी के) दक्षिण भाग में स्थापित दाक्षिणात्य है ।

Post a Comment

0Comments

thanks for a lovly feedback

Post a Comment (0)

#buttons=(Ok, Go it!) #days=(20)

Our website uses cookies to enhance your experience. Check Now
Ok, Go it!