![]() |
अभिज्ञान-शाकुन्तलम् श्लोक संख्या 7 (अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः) |
अभिज्ञान-शाकुन्तलम् श्लोक संख्या 7 (अमी वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः)
गौतमी--
भगवन् , वरः खल्वेषः । नाशीः ।
(भअवं,
वरो क्खु एसो । ण आसिसा) ।
गौतमी- भगवान् , निश्चय ही यह वरदान है, (केवल) आशीर्वाद ही नहीं ।
टिप्पणी--
"वरः खल्वेषः । नाशीः' । “ययातेरिव... कण्व के इस
कथन के विषय में गौतमी शकुन्तला से कहती है कि,पिता का वचन
“वर' है न कि (आशीः । वर एवं आशीः" में अन्तर होता हे ।
व्याकरणतन्त्र मे आशीः का विवेचन इस प्रकार है-- “अप्राप्त प्रार्थनमाशीः
परस्येष्टार्थ शंसनं वा' अर्थात् अप्राप्त (अभीष्ट) की
प्रार्थना अथवा दूसरे के अभीष्ट का कथन आशीः कहलाता हे । इस प्रकार आशीः के
सर्वाशतः सत्य होने की स्थिति नहीं होती परन्तु "वर की सत्यता अपरिहार्य होती
हे । ऋषि, मुनि, देवता आदि महान्
लोगों के द्वारा दिया हुआ वर कभी असत्य नहीं होता क्योकि अर्थं उनकी वाणी का
अनुगमन करते हे । वे जो वाणी (शब्द) बोल देगे उसी के अनुरूप अर्थ उपस्थित हो जाते
है भवभूति ने उत्तरामचरित मे कहा भी है--
लोकिकानां
हि साधनार्थं वागनुवर्तते।
ऋषीणां
पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति ॥
अर्थात् लौकिक
पुरुषों की वाणी (शब्द) अर्थं का अनुगमन करती है इसके विपरीत आद्य ऋषियों आदि की
वाणी का अर्थ अनुगमन करते हे । गौतमी के कहने का यह अभिप्राय हे किं शकुन्तला
महर्षिं कण्व की वाणी को आशीर्वाद न समञ्च कर वर' समञ्ञे
क्योकि वह निश्चित ही सर्वतः सत्य होगा ।
काश्यप--
वत्से, इतः सद्यो हुतानग्नीन् प्रदक्षिणीकुरुष्व
। (सर्वे । परिक्रामन्ति) ।
व्याकरण
एवं शब्दार्थ- सद्यो हुतानग्रीन् - सद्यः = अभी । हुतान्
= हवन की गयी । अग्रीन् = अग्रियों की । कण्व- बेटी, अभी हवन की गयी अग्नि की इधर से प्रदक्षिणा करो । (सभी प्रदक्षिणा करते
है)।
काश्यपः-(ऋक्छन्दसाऽऽशास्ते)
वत्से, कण्व- (ऋग्वेद के छन्द
मेँ निर्मित श्लोक से आशीर्वाद देते है) बेटी -
अमी
वेदिं परितः क्लप्तधृष्ण्याः समिद्वन्तः प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः ।
अपघ्नन्तो
दुरितं हव्यगन्धैर्वेतानास्त्वां वह्नयः पावयन्तु ।। ८ ।।
अन्वय-
वेदिं परितः
क्लप्तधिष्ण्याः समिद्रन्तः प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः वैतानाः अमी वहयः हव्यगन्धैः
दुरितम् अपघ्नन्तः त्वां पावयन्तु ।
शब्दार्थ
- वेदिं = वेदी के । परितः = चारों ओर । क्लृप्तधिष्ण्याः = जिनके लिये स्थान
बनाया गया हे (स्थापित की गयी) । समद्विन्तः = समिधाओं (लकडियों) से युक्त ।
प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः = जिनके किनारे (आस-पास) कुश बिछाये गये हे । वैतानाः =
यज्ञीय । अमी = ये । वह्नयः = अग्रियों । हव्यगन्धैः = हवन की गयी वस्तुओं (हवि)
की सुगन्ध से । दुरितम् = पाप को । अपघ्नन्तः = दूर करती हई । त्वाम् = तुमको ।
पावयन्तु = पवित्र करे ।
अनुवाद-
वेदी के चारो ओर स्थापित की गयी समिधाओं (लकडियों) से युक्त (प्रज्वलित) ओर
किनारे-किनारे बिछे हुये कुशं से युक्त यज्ञ की अग्नियाँ हवन की गयी वस्तुओं (हवि)
की सुगन्ध से पाप को दूर करती हई तुम (शकुन्तला) को पवित्र करे ।
संस्कृत
व्याख्या- वेदिं परितः - वेद्याः समन्तात् , क्लप्तधिष्ण्याः – क्लृप्तं निर्मितं धृष्ण्य स्नानं येषां तादृशाः,
समिद्वन्तः - समिद् युक्तः, प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः
- प्रान्तेषु उपान्तेषु सार्धभागेषु संस्तीर्णाः आकीर्णाः दर्भाः कुशाः येषां ते,
वैतानाः - यज्ञीयाः, अमी - एते, वहयः - अग्नयः, हव्यगन्धैः - हवनीय द्रव्याणां
गन्धैः, दुरितं - पापम् , अपघ्नन्तः -
विनाशयन्तः, त्वा - शकुन्तलाम्, पावयन्तु
- पवित्रतां (प्रापयन्तु) ।
संस्कृत-
सरलार्थः--कण्वः - स्वपतिगृहं गच्छन्तीं स्वपुत्रं
शकुन्तलां यज्ञाग्निप्रदक्षिणीकरणे नियुज्य तस्याः - शुभाशंसनं कुर्वाणो ब्रूते
विदि परितः स्थापिताः समिद्रन्तः सार्धभागविकीर्णकुशा यज्ञाग्रयस्त्वां
हृतद्रव्यगन्धैः पापं नाशयन्तः पावयन्तु ।
व्याकरण-
वेदिं परितः - परितः के योग में द्वितीया । क्लृप्तधृष्ण्याः - क्लृप्तानि धृष्ण्यानि
येषां ते (बहु०) । समिद्वन्तः - समिष्*मतुप् । प्रन्तसंस्तीर्णदर्भाः -
प्रान्तेषु संस्तीर्णाः (सम्+ तृ+क्त) दर्भाः येषां ते (बहु°) । अप्नन्तः - अप+हन्+शतु प्र०ब०व० । बैतानाः वितानस्य यज्ञस्य इमे ~
वितान अण् प्र०बहु° । पावयन्तु - पृ+णिच्+लोट्
- प्र०पु०ब०व० ।
कोष--
धिष्ण्यं स्थाने गृहे भेऽग्नौ" - इत्यमरः ।
अलङ्कार--
श्लोक में वहयः' के समिद्रन्तः' प्रान्तसंस्तीर्णदर्भाः'
विशेषणो के साभिप्राय होने से "परिकर" अलङ्कार है।
छन्द-
यह श्लोक त्रिष्टुप्" नामक वैदिक छन्द में विरचित है । इसके प्रत्येक चरण
में ११ वर्णं होते हैं और चतुर्थ एवं पञ्चम वर्ण पर यति होती है । कुछ विद्रान
यहाँ 'वातोर्मि' तथा शालिनी' के
मिश्रण से उपजाति छन्द मानते हे ।
टिप्पणी--वह्नयः
- अग्नि तीन प्रकार की होती है--(९) गार्हपत्यः, (२) आहवनीय,
(२) दाक्षिणात्य । वेदी के पश्चिम भाग में स्थापित अग्नि गार्हपत्यः
है, पूर्वं भाग में स्थापित आहवनीयः. हे ओर (वेदी के) दक्षिण
भाग में स्थापित दाक्षिणात्य है ।
thanks for a lovly feedback