Welcome, students! In this post, we have provided the complete solution for NCERT Class 10 Sanskrit Textbook (Manika Bhag 2), Chapter 5: Abhyasavashagam Manah (अभ्यासवशगं मनः). This chapter is based on the teachings of Shrimad Bhagavad Gita regarding the control of the mind through practice. Below you will find accurate answers to all exercise questions, including one-word answers, sentence formation, and matching questions.
NCERT Class 10 Sanskrit Manika Chapter 5: Abhyasavashagam Manah (अभ्यासवशगं मनः) Solutions
 |
| NCERT Class 10 Sanskrit Manika Chapter 5: Abhyasavashagam Manah (अभ्यासवशगं मनः) Solutions |
CHAPTER 05 - अभ्यासवशगं मनः
अभ्यास कार्य
1. अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन लिखत
| क्र. | प्रश्नः | उत्तरम् |
| (क) | 'वार्णेय' इति सम्बोधनं कस्मै प्रयुक्तम् ? | श्री कृष्णाय |
| (ख) | 'न इच्छन् अपि' इत्यस्य स्थाने किं पदं श्लोके प्रयुक्तम् ? | अनिच्छन्नपि |
| (ग) | कामः कस्मात् गुणात् सम्भवति ? | रजोगुणात् |
| (घ) | 'ध्यायतः' पदं कस्य पदस्य विशेषणम् ? | पुंसः |
| (ङ) | कानि वशे कृत्वा नरः कामं नाशयितुं शक्नोति ? | इन्द्रियाणि |
| (च) | कः ज्ञानविज्ञाननाशकः ? | कामः |
| (छ) | मनः वशीकर्तुं किं कर्तव्यम् ? | अभ्यासः |
| (ज) | केषु आसक्तिः न कर्तव्या ? | विषयेषु / इन्द्रियविषयेषु |
2. पूर्णवाक्येन संस्कृतभाषया उत्तराणि लिखत
| क्र. | प्रश्नः | उत्तरम् |
| (क) | कः नरः सुखी भवति ? | यः कामक्रोधोद्भवं वेगं सोढुं शक्नोति सः नरः सुखी भवति |
| (ख) | क्रोधः कस्मात् जायते ? | क्रोधः कामात् जायते |
| (ग) | सम्मोहात् किं भवति ? | सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः भवति |
| (घ) | कस्य निग्रहम् अर्जुनः वायोरिव सुदुष्करं मन्यते ? | मनसः निग्रहम् अर्जुनः वायोरिव सुदुष्करं मन्यते |
| (ङ) | चञ्चलं मनः कथं गृह्यते ? | चञ्चलं मनः अभ्यासेन वैराग्येण च गृह्यते |
| (च) | पाठे 'वार्णेय' इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् ? | पाठे 'वार्णेय' इति पदं श्री कृष्णाय प्रयुक्तम् |
3. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
| क्र. | वाक्यम् | प्रश्नपदम् (उत्तरम्) |
| (क) | मनुष्यः कामेन प्रयुक्तः एव पापस्य आचरणं करोति। | केन |
| (ख) | कामः एव क्रोधं जनयति । | कं |
| (ग) | काम एव अस्माकं शत्रुः । | केषां |
| (घ) | यः क्रोधस्य वेगं जीवने सहते स सुखी नरः । | कीदृशः |
| (ङ) | विषयाणाम् उपभोगेन तेषु आसक्तिः जायते। | केषाम् |
| (च) | मनसः निग्रहः वायोः इव कठिनः । | कस्य |
| (छ) | कामः ज्ञानस्य विज्ञानस्य च नाशं करोति । | कः |
| (ज) | कामस्य नाशाय इन्द्रियाणि वशे करणीयानि । | कानि |
4. अधोलिखितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत
| क्र. | प्रश्नः | उत्तरम् |
| (क) | 'अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः।' अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ? | चरति |
| (ख) | 'शरीरविमोक्षणात् प्राक् यः सोढुं शक्नोति ।' अत्र 'पूर्वम्' इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ? | प्राक् |
| (ग) | 'चञ्चलं हि मनः कृष्ण!' अत्र किं विशेष्यपदम् ? | मनः |
| (घ) | 'सः युक्तः सः सुखी नरः' अस्मिन् वाक्ये 'योगी' इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ? | युक्तः |
| (ङ) | 'तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्' अत्र सुकरम् इति पदस्य कि विलोमपदं प्रयुक्तम् ? | सुदुष्करम् |
| (च) | 'मनो दुर्निग्रहं कृष्ण!' अत्र किं विशेषणपदम् अस्ति ? | दुर्निग्रहम् |
5. विशेषणविशेष्यपदानाम् उचितं मेलनं कुरुत
(उचितं मेलनम् / उत्तरम्)
| (अ) विशेषण | (ब) विशेष्य |
| (क) सुखी | (iv) नरः |
| (ख) चञ्चलम् | (v) मनः |
| (ग) रजोगुणसमुद्भवः | (i) क्रोधः |
| (घ) कामक्रोधोद्भवम् | (ii) वेगम् |
| (ङ) सुदुष्करम् | (iii) निग्रहम् |
6. श्लोकात् समुचितं पदं विचित्य अन्वये रिक्तस्थानानि पूरयत
(उत्तरपदानि स्थूलाक्षरेषु दर्शितानि सन्ति)
(क) यः शरीरविमोक्षणात् प्राक् कामक्रोधोद्भवम् वेगम् इह एव सोढुम् शक्नोति स नरः युक्तः स सुखी (भवति) ।
(ख) विषयान् ध्यायतः पुंसः तेषु सङ्गः उपजायते। सङ्गात् कामः सञ्जायते । कामात् क्रोधः अभिजायते ।
(ग) कृष्ण ! मनः हि चञ्चलम्, बलवदृढम् प्रमाथि । अहम् तस्य निग्रहम् वायोः इव दुष्करम् मन्ये |
(घ) भरतर्षभ ! तस्मात् त्वम् आदौ इन्द्रियाणि ! नियम्य ज्ञानविज्ञाननाशनम् एनम् पाप्मानम् हि प्रजहि |
(ङ) महाबाहो ! असंशयम् मनः दुर्निग्रहम् चलम् कौन्तेय !, (एतत्) तु अभ्यासेन वैराग्येण च गृह्यते |
7. रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुसारम् उचितम् अर्थ चित्वा लिखत
| वाक्यम् | विकल्पः (सही) | उत्तरम् |
| (क) "चञ्चलं हि मनः कृष्ण! प्रमाथि बलवदृढम् ।" | (i) मथनशीलम् | मथनशीलम् |
| (ख) “ध्यायतः विषयान् पुंसः सङ्गस्तेपूपजायते ।" | (ii) पुरुषस्य | पुरुषस्य |
| (ग) तस्मात् त्वम् आदौ इन्द्रियाणि नियम्य पाप्मानं प्रजहि । | (i) सर्वप्रथमम् | सर्वप्रथमम् |
| (घ) अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते । | (ii) अर्जुन | अर्जुन |
| (ङ) क्रोधाद् भवति सम्मोहः । | (i) उद्विग्नता | उद्विग्नता |
8. रेखाङ्कितपदानां समस्तपदं विग्रहं वा लिखत
| क्र. | वाक्यम् | उत्तरम् (विग्रह/समस्तपद) |
| (क) | अनिच्छन् अपि वार्णेय ! बलादिव नियोजितः । | न इच्छन् |
| (ख) | एषः क्रोधः रजोगुणात् समुद्भवः अस्ति । | रजोगुणसमुद्भवः |
| (ग) | शरीरस्य विमोक्षणात् प्राक् यः क्रोधस्य वेगं सोढुं शक्नोति । | शरीरविमोक्षणात् |
| (घ) | असंशयं महाबाहो ! मनो दुर्निग्रहं चलम्। | न संशयं |
| (ङ) | मनो दुःखेन निग्रहं चलम्। | दुर्निग्रहम् |
9. मञ्जूषायाः विचित्य अधोलिखित क्रियापदानाम् अर्थान् लिखत
मञ्जूषा: (अर्हति, जानीहि, करोति, उद्भवति, अवगच्छामि, विनाशय, वशीक्रियते, विनश्यति)
| शब्दः | अर्थः (उत्तरम्) |
| (क) विद्धि | जानीहि |
| (ख) मन्ये | अवगच्छामि |
| (ग) शक्नोति | अर्हति |
| (घ) गृह्यते | वशीक्रियते |
| (ङ) प्रणश्यति | विनश्यति |
| (च) चरति | करोति |
| (छ) सञ्जायते | उद्भवति |
| (ज) प्रजहि | विनाशय |
10. अशुद्धं कथनं (X) इति चिह्नेन दर्शयत
| कथनम् | चिह्नम् |
| (क) भोः अर्जुन! इदं मनः चञ्चलं, दुःखेन निग्रहीतुं शक्यम् । | X (न) |
| (ख) चञ्चलमपि मनः सततम् अभ्यासेन वशीकर्तुं शक्यते । या क्रिया पुनः पुनः क्रियते सः अभ्यासः कथ्यते। मनसः वशीकरणाय निरन्तरं या साधना क्रियते सः अभ्यासः एव । | X (न) |
| (ग) सांसारिकभोगाः नश्वराः अतः एतेषां पुनः पुनः चिन्तनेन तेषु विरक्तिः जायते । एषा विरक्तिः (वैराग्यम्) एव मनः वशीकर्तुं शक्नोति । | X (न) |
| (घ) हे कुन्तीपुत्र ! सततं अभ्यासेन सांसारिकभोगान् प्रति वैराग्येण च मनः वशं गच्छति । | ✔ (आम्) |
11. ग्राह्याणां फलानां नामानि
(अस्मिन् वृक्षे कानिचित् त्याज्यानि कानिचित् च फलानि ग्राह्याणि)
 |
| Quality tree and there fruits |
| क्र.सं. | ग्राह्याणि फलानि (स्वीकार करने योग्य) |
| 1. | सत्यम् |
| 2. | परोपकारः |
| 3. | पुण्यम् |
| 4. | सुस्मृतिः |
| 5. | विवेकः |
| 6. | शान्तिः |
| 7. | ज्ञानम् |
| 8. | जागृतिः |
Class 10 Sanskrit Manika Chapter 5
Abhyasavashagam Manah Class 10 Solutions
Manika Bhag 2 Chapter 5 Question Answer
अभ्यासवशगं मनः प्रश्न उत्तर
NCERT Sanskrit Class 10 Manika Solutions
Abhyasavashagam Manah Hindi Anuvad
