NCERT Sanskrit Class 10 ‘Manika’ Chapter 4 – आज्ञा गुरूणां हि अविचारणीया: एकपद, पूर्णवाक्य, प्रश्न-निर्माण, रेखांकित पद विग्रह, विशेषण-विशेष्य मिलान और vocabulary सहित complete solutions। Exam-friendly और structured notes।
NCERT Sanskrit Class 10 Manika Chapter 4 – आज्ञा गुरूणां हि अविचारणीया | Exercise Solutions & Notes
📘 Chapter 4 – आज्ञा गुरूणां हि अविचारणीया
अभ्यासः – प्रश्नोत्तरम्
1. एकपदेन संस्कृतभाषया उत्तरत
(क) राजपुत्राः प्रासादे कैः सह क्रीडन्ति स्म ?
उत्तर – वानरैः |
(ख) राजगृहे कीदृशं मेषयूथम् आसीत ?
उत्तर – बालवाहनयोग्यम् |
(ग) जिह्वालोलुपतया मेषः कुत्र प्रविशति स्म ?
उत्तर – महानसम् |
(घ) के पाकशालां प्रविष्टं मेषं ताडयन्ति स्म ?
उत्तर – सूपकाराः |
(ङ) केन जाज्वल्यमानशरीरः मेषः अश्वशालां प्रविशति ?
उत्तर – वह्निना |
(च) मेषस्य क्षितौ प्रलुठतः तृणेषु काः समुत्थिताः ?
उत्तर – वह्निज्वालाः |
(छ) किमर्थम् अश्वाः इतस्ततः अधावन् ?
उत्तर – प्राणत्राणाय |
(ज) केषां वह्निदोषः कपीनां मेदसा शाम्यति ?
उत्तर – अश्वानाम् |
(झ) कस्य आदेशं श्रुत्वा सर्वे कपयः भयत्रस्ताः जाताः ?
उत्तर – राज्ञः |
(ञ) केषाम् आज्ञा अविचारणीया भवति ?
उत्तर – गुरूणाम् |
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) जिह्वालोलुपतया मेषः अहर्निशं किं करोति स्म ?
उत्तर – जिह्वालोलुपतया मेषः अहर्निशं महानसं प्रविश्य यद् पश्यति तत् भक्षयति स्म |
(ख) सूपकाराः मेषं कैः वस्तुभिः ताडयन्ति स्म ?
उत्तर – सूपकाराः मेषं काष्ठं, मृण्मयं भाजनं, कास्यं ताम्रपात्रं वा यत् पश्यन्ति तेन तं ताडयन्ति स्म |
(ग) मेषस्य सूपकाराणां च कलहम् अवेक्ष्य वानरयूथपतिः किम् अचिन्तयत् ?
उत्तर – मेषस्य सूपकाराणां च कलहम् अवेक्ष्य वानरयूथपतिः अचिन्तयत् – ‘एतेषां कलहो न वानराणां हिताय’ इति |
(घ) मदोद्धताः कपयः वानरयूथपतिं किम् अवदन् ?
उत्तर – ‘न वयं स्वर्गसमानोपभोगान् विहाय अटव्यां क्षारतिक्त-कषाय-कटु-रूक्षफलानि भक्षयिष्यामः’ इति अवदन् |
(ङ) सविषादः राजा वैद्यान् आहूय किम् अकथयत् ?
उत्तर – राजा वैद्यान् – ‘हा ! दग्धाः मे घोटकाः कथं रक्षणीयाः ? सपदि उपायः क्रियताम् |’ इति अकथयत् |
(च) राजादेशं श्रुत्वा भयत्रस्ताः कपयः किम् अचिन्तयन् ?
उत्तर – राजादेशं श्रुत्वा ‘हा ! हताः वयम् | अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः |’ इति अकथयन् |
(छ) केषाम् उपदेशाः नैव अवधीरणीयाः ?
उत्तर – गुरूणाम् उपदेशाः नैव अवधीरणीयाः |
(ज) नरः कीदृशं गृहं दूरतः परिवर्जयेत् ?
उत्तर – यत्र गृहे नित्यम् अकारणः कलहः भवति तादृशं गृहं दूरतः परिवर्जयेत् |
 |
| NCERT Sanskrit Class 10 Manika Chapter 4 – आज्ञा गुरूणां हि अविचारणीया | Exercise Solutions & Notes |
3.अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणम्
| क्रमांक | कथनम् | प्रश्नम् |
|---|---|---|
| (क) | अश्वाः प्राणत्राणाय इतस्ततः अधावन् । | किमर्थम् अश्वाः इतस्ततः अधावन्? |
| (ख) | राजा वैद्यान् आहूय अश्वरक्षार्थम् अपृच्छत् । | कान् राजा आहूय अश्वरक्षार्थम् अपृच्छत्? |
| (ग) | सूपकारेण मेषः अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः । | केन मेषः अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः? |
| (घ) | प्राज्ञः कलहयुक्तं गृहं दूरतः परिवर्जयेत् । | कः कलहयुक्तं गृहं दूरतः परिवर्जयेत्? |
| (ङ) | सूर्योदये तमः नश्यति । | किं सूर्योदये नश्यति? |
| (च) | ज्वलन् मेषः अश्वशालां प्रविशति । | कुत्र ज्वलन् मेषः प्रविशति? |
📘 4. अधोलिखितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत
| क्रमांक | प्रश्न | उत्तर |
|---|---|---|
| (क) | ‘कस्मिंश्चित् नगरे चन्द्रो नाम भूपतिः प्रतिवसति स्म।’ अत्र क्रियापदं किम्? | प्रतिवसति स्म |
| (ख) | ‘एवं विचार्य सः यूथपः सर्वान् कपीन् आहूय रहसि अवदत्।’ अत्र ‘कपीन्’ पदस्य किं विशेषणपदं? | सर्वान् |
| (ग) | ‘मदोद्धताः कपयः प्रहस्य अवदन्।’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्? | कपयः |
| (घ) | ‘हा दग्धाः मे घोटकाः कथं रक्षणीयाः?’—अत्र ‘अश्वाः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्? | घोटकाः |
| (ङ) | ‘मेषः महानसं प्रविश्य यत् पश्यति तद् भक्षयति।’—अत्र ‘निर्गत्य’ पदस्य विलोमपदं किम्? | प्रविश्य |
| (च) | ‘ज्वालमालाकुलाः’ पदस्य विशेष्यपदं पाठात् चित्वा लिखत। | अश्वाः |
📘5. 'क' स्तम्भे विशेषणपदानि 'ख' स्तम्भे च विशेष्यपदानि दत्तानि, तेषां समुचितमेलनं कृत्वा लिखत
| क्रमांक | ‘क’ स्तम्भः (विशेषणपद) | ‘ख’ स्तम्भः (विशेष्यपद) | समुचित मेल (सही युग्म) |
|---|---|---|---|
| (क) | कुवाक्यान्तम् | मेषः | सौहृदम् |
| (ख) | मदोद्धताः | यशः | कपयः |
| (ग) | ऊर्णाप्रचुरः | हर्म्याणि | मेषः |
| (घ) | कुराजान्तानि | यूथपतिः | राष्ट्राणि |
| (ङ) | मृण्मयम् | कपयः | भाजनम् |
| (च) | कलहान्तानि | राष्ट्राणि | हर्म्याणि |
| (छ) | साश्रुनयनः | सौहृदम् | यूथपतिः |
| (ज) | कुकर्मान्तम् | भाजनम् | यशः |
📘 6. सर्वनामपदानि एवं रिक्तस्थान-पूर्ति —
(अ) स्थूलाक्षरित सर्वनाम — ‘कस्मै’ प्रयुक्तम्?
| क्रम | कथन | प्रयुक्त सर्वनाम का उत्तर |
|---|---|---|
| उदाहरण | अस्माकं विनाशकारकः भविष्यति। | वानरेभ्यः |
| (क) | तस्य पुत्राः वानरैः सह क्रीडन्ति स्म । | भूपतये (चन्द्राय) |
| (ख) | एतेषां कलहः न वानराणां हिताय । | मेषाय सूपकारेभ्यः च |
| (ग) | सर्वेषां संक्षयः न भवेत् । | वानरेभ्यः |
| (घ) | वयम् अटव्यां रूक्षफलानि नैव भक्षयिष्यामः । | वानरेभ्यः |
| (ङ) | अहं तु वनं गच्छामि। | वानरयूथपतये |
| (च) | हा! दग्धा मे घोटकाः । | भूपतये (चन्द्राय) |
| (छ) | अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः । | वानरेभ्यः |
| (ज) | यूयम् अस्य कुपरिणामं न जानीथ। | वानरेभ्यः |
(आ) कोष्ठकात् समुचितं पदं चुनकर रिक्तस्थान-पूर्ति
| क्रम | मूल वाक्य | विकल्प (कोष्ठक) | उत्तर |
|---|---|---|---|
| (क) | नगरे चन्द्रः भूपतिः प्रतिवसति स्म । | (कस्याञ्चित् / कस्मिंश्चित्) | कस्मिंश्चित् |
| (ख) | एव राजगृहे मेषयूथम् अपि आसीत् । | (तस्य / तस्मिन्) | तस्मिन् |
| (ग) | अहनि स मेषः महानसं प्रविशति । | (अन्यस्मिन् / पूर्वस्मिन्) | अन्यस्मिन् |
| (घ) | क्षितौ प्रलुठतः तृणेषु अग्निज्वालाः समुत्थिताः । | (तस्याः / तस्य) | तस्य |
| (ङ) | भयत्रस्ताः कपयः अचिन्तयन्। | (सर्वाः / सर्वे) | सर्वे |
📘 7. घटनाक्रमानुसारम् अधोलिखितानि वाक्यानि पुनः लेखनीयानि
| क्रमांक | प्रश्न (वाक्य) | उत्तर (घटनाक्रमानुसार पुनर्लेखन) |
|---|---|---|
| (क) | सूपकारैः नित्यं ताडितं मेषं दृष्ट्वा वानरयूथपः वानरान् राजभवनं त्यक्तुम् अकथयत् । | (ग) भूपतेः चन्द्रस्य पुत्राः वानरान् भोज्यपदार्थैः पुष्टिं नयन्ति स्म । |
| (ख) | राजा राजवैद्यम् आहूय अश्वरक्षायै न्यवेदयत् । | (छ) राजगृहे बालवाहनयोग्यः मेषः जिह्वालोलुपतया महानसं प्रविश्य भोजनं खादति स्म । |
| (ग) | भूपतेः चन्द्रस्य पुत्राः वानरान् भोज्यपदार्थैः पुष्टिं नयन्ति स्म। | (क) सूपकारैः नित्यं ताडितं मेषं दृष्ट्वा वानरयूथपः वानरान् राजभवनं त्यक्तुम् अकथयत् । |
| (घ) | ज्वलन् स मेषः अश्वशालां प्रविष्टः। परिणामतः दग्धाः अश्वाः प्राणत्राणाय अधावन्। | (ज) रसनास्वादलुब्धाः मदोद्धताः मर्कटाः तद् राजभवनं त्यक्तुं न स्वीकृतवन्तः । |
| (ङ) | भयत्रस्ता कपयः गुरुजनोपदेशस्य अवधीरणातः पश्चात्तापं कृतवन्तः । | (च) अन्यस्मिन् अहनि स मेषः सूपकारेण अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः । |
| (च) | अन्यस्मिन् अहनि स मेषः सूपकारेण अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः । | (घ) ज्वलन् स मेषः अश्वशालां प्रविष्टः । परिणामतः दग्धाः अश्वाः प्राणत्राणाय अधावन् । |
| (छ) | राजगृहे बालवाहनयोग्यः मेषः जिह्वालोलुपतया महानसं प्रविश्य भोजनं खादति स्म। | (ख) राजा राजवैद्यम् आहूय अश्वरक्षायै न्यवेदयत् । |
| (ज) | रसनास्वादलुब्धाः मदोद्धताः मर्कटाः तद् राजभवनं त्यक्तुं न स्वीकृतवन्तः । | (ङ) भयत्रस्ता कपयः गुरुजनोपदेशस्य अवधीरणातः पश्चात्तापं कृतवन्तः । |
📘 8. अधः समस्तपदानां विग्रहाः दत्ताः। उदाहरणम् अनुसृत्य समस्तपदानि लिखत-
| क्रमांक | विग्रहः | समस्तपदानि | समासभेदः |
|---|---|---|---|
| (क) | मेषाणां मध्ये | मेषमध्ये | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (ख) | वानराणां हिताय | वानरहिताय | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (ग) | प्राणानां त्राणाय | प्राणत्राणाय | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (घ) | कपीनां मेदसा | कपिमेदसा | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (ङ) | राज्ञः आदेशम् | राजादेशः | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (च) | जिह्वायाः लोलुपतया | जिह्वालोलुपतया | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (छ) | अश्वानां नाशः | अश्वनाशः | षष्ठीतत्पुरुषः |
| (ज) | यूथस्य पतिः | यूथपतिः | षष्ठीतत्पुरुषः |
📘9. अधः मञ्जूषायां प्रत्येकशब्दस्य त्रीणि समानार्थकानि पदानि दत्तानि तानि चित्राणां समक्षं लिखत
| क्रमांक | मुख्य शब्द | समानार्थक पदानि (३-३) |
|---|---|---|
| 1 | वानरः | वानरः — कपिः — मर्कटः |
| 2 | अग्निः | अग्निः — वह्निः — अनलः |
| 3 | भूपतिः | भूपतिः — राजा — नृपः |
| 4 | सूपकारः | सूपकारः — औदनिकः — पाचकः |
| 5 | घोटकः | घोटकः — अश्वः — हयः |
📘 10. अधोलिखितानां पङ्क्तीनां शुद्धं भावार्थं (✔) चिह्नेन चिह्नीक्रियताम्
| क्र.सं. | पंक्ति | विकल्प |
|---|---|---|
| 1 | ‘एतेषां कलहो न वानराणां हिताय’ अर्थात् | (I) मेषस्य सूपकारैः सह दैनन्दिनः कलहः वानराणां विनाशकारणं भविष्यति । (II) एतेषां वानराणां पारस्परिकः विवादः जनानां हिताय न अस्ति। (III) वानरेभ्यः हितकरम् एतत् यत् ते जनैः सह कलहं न कुर्युः । |
| 2 | ‘तद्गृहं जीवितं वाञ्छन् दूरतः परिवर्जयेत्’ अर्थात् | (I) यस्मिन् गृहे महान् कोलाहलः वर्तते, धनम् इच्छन् नरः तस्मात् दूरे गृहनिर्माणं कुर्यात् । (II) यत्र गृहे नित्यं सुखमयं जीवनम् अस्ति तद्गृहं दूरतः अपि न परिवर्जितव्यम्, तत्रैव वस्तव्यम् । (III) यस्मिन् गृहे नित्यं विवादः भवति, नरः सुखेन जीवितुम् तत् गृहं कदापि न प्रविशेत्, तद् दूरतः एव परिवर्जयेत् । |
| 3 | ‘रसनास्वादलुब्धाः यूयम् अस्य सुखस्य कुपरिणामं न जानीथ’ अर्थात् | (I) जिह्वास्वादलोभेन मेषः महानसप्रवेशस्य दुष्परिणामं न जानाति, अतः अवश्यमेव दण्डं प्राप्स्यति । (II) यूयं सर्वे वानराः जिह्वास्वादवशाः लोलुपाः, अतः अस्य क्षणिकसुखस्य दुष्परिणामं न अवगच्छथ यत् अनेन युष्माकं विनाशः भविष्यति । (III) रसनास्वादेन लुब्धाः जनाः लोभस्य दुरन्तं न जानन्ति । तेषां लोभवृत्तिः तेभ्यः विनाशकारिणी भविष्यति । |
| 4 | ‘हा हन्त! वयम् अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः’ अर्थात् | (I) घोटकाः चिन्तयन्ति — ‘अस्माभिः स्वस्वामिनः आज्ञापालनं न कृतम् अतः वयं दग्धाः ।’ (II) सूपकाराः दुःखिनः भवन्ति — ‘स्वराजादेशस्य पालनं न कृतम् अस्माभिः अतः वयं दण्डिताः भविष्यामः ।’ (III) वानराः पश्चात्तापं कुर्वन्ति — ‘स्वगुरुजनस्य यूथपतेः उपदेशानाम् अस्माभिः अवहेलना कृता अतः वयं विनाशोन्मुखाः ।’ |
✔ सम्यक् उत्तराणि
- मेषस्य सूपकारैः सह दैनन्दिनः कलहः वानराणां विनाशकारणं भविष्यति ।
- यस्मिन् गृहे नित्यं विवादः भवति, नरः सुखेन जीवितुम् तत् गृहं कदापि न प्रविशेत्, तद् दूरतः एव परिवर्जयेत् ।
- यूयं सर्वे वानराः जिह्वास्वादवशाः लोलुपाः, अतः अस्य क्षणिकसुखस्य दुष्परिणामं न अवगच्छथ यत् अनेन युष्माकं विनाशः भविष्यति ।
- वानराः पश्चात्तापं कुर्वन्ति — ‘स्वगुरुजनस्य यूथपतेः उपदेशानाम् अस्माभिः अवहेलना कृता अतः वयं विनाशोन्मुखाः ।’
📘 11. स्थूलाक्षरपदानाम् प्रसङ्गानुसारं शुद्धम् अर्थं लिखत
| क्र.सं. | पंक्ति | विकल्प | ✔ सही उत्तर |
|---|---|---|---|
| (क) | मेषः महानसं प्रविश्य यत् पश्यति तद् भक्षयति । | (i) हयशालाम् (ii) मन्दिरम् (iii) पाकशालाम् |
पाकशालाम् |
| (ख) | कलहान्तानि हर्म्याणि कुवाक्यान्तं च सौहृदम् । | (i) राजभवनानि (ii) उद्यानानि (iii) मन्दिराणि |
राजभवनानि |
| (ग) | अन्यस्मिन् अहनि महानसं प्रविष्टः मेषः सूपकारेण ताडितः । | (i) रात्रौ (ii) मार्गे (iii) दिवसे |
दिवसे |
| (घ) | तस्य क्षितौ प्रलुठतः तृणेषु वह्निज्वालाः समुत्थिताः । | (i) मार्गे (ii) भूमौ (iii) पाकशालायाम् |
भूमौ |
| (ङ) | सपदि उपायः क्रियताम् । | (i) एकपदेन (ii) पादेन सह (iii) झटिति |
झटिति |
📘 12. रेखाङ्कितपदानां समस्तपदं विग्रह
| क्र.सं. | पंक्ति | समस्तपद / विग्रह | ✔ सही उत्तर |
|---|---|---|---|
| (क) | कस्मिंश्चित् नगरे चन्द्रो नाम भूपतिः प्रतिवसति स्म। | भुवः + पतिः | भुवः + पतिः |
| (ख) | राजपुत्राः वानरक्रीडारताः वानराणां यूथः, तम् नित्यमेव पुष्टिं नयन्ति स्म । | वानरयूथः | वानरयूथः |
| (ग) | तेषां मेषाणां मध्ये एकः मेषः जिह्वालोलुपः आसीत् । | मेषमध्ये | मेषमध्ये |
| (घ) | एकः मेषः जिह्वालोलुपतया महानसं प्रविशति स्म । | जिह्वायाः लोलुपतया | जिह्वायाः लोलुपतया |
| (ङ) | एतद् राज्ञः भवनं परित्यज्य वनं गच्छामः । | राजभवनम् | राजभवनम् |
| (च) | जाज्वल्यमानं शरीरं यस्य सः मेषः अश्वशालां प्रविशति | जाज्वल्यमानशरीरः | जाज्वल्यमानशरीरः |
NCERT Sanskrit Class 10
Manika Chapter 4 Solutions
आज्ञा गुरूणां हि अविचारणीया
Class 10 Sanskrit Chapter 4
NCERT Sanskrit Exercises Solutions
Sanskrit Class 10 Manika Chapter 4 Notes
Manika Chapter 4 One-word & Full-sentence Answers
Sanskrit T04 Exercise Solutions Class 10
Class 10 Sanskrit Grammar & Vocabulary Notes
NCERT Sanskrit Manika Chapter 4 PDF Notes
