Class 10 Sanskrit Chapter 3 Ramaniya Hi Srishti Esha full notes, exercise solutions, meanings, grammar, and question answers explained in simple Hindi.
Ramaniya Hi Srishti Esha – Class 10 Sanskrit Chapter 3 Notes | रमणीया हि सृष्टिः एषा प्रश्नोत्तर व समाधान
📘 Chapter 3 — रमणीया हि सृष्टिः एषा
अभ्यास-प्रश्न एवं उत्तर
1. 'आम्' अथवा 'नहि' – उत्तर
| क्रम | प्रश्न | उत्तर |
|---|---|---|
| (क) | किं 'का का' इति राजहंसस्य ध्वनिः ? | नहि |
| (ख) | किं काकः मेध्यम् अमेध्यं वा सर्वमेव भक्षयति ? | आम् |
| (ग) | किं कुक्कुटाः नगरेषु सर्वत्र सुलभाः एव ? | नहि |
| (घ) | किं राजहंसी श्लोकद्वयं पठति ? | नहि |
| (ङ) | किं बकः श्वेतः भवति ? | आम् |
| (च) | किं वर्षाणाम् अभिनन्दनं बकः करोति ? | आम् |
| (छ) | किं मयूरः एव अस्माकं राष्ट्रपक्षी ? | आम् |
| (ज) | किं मयूरः क्रोधेन प्रविशति ? | आम् |
| (झ) | किं कोकिलः एव मधुमासे आम्रवृक्षे स्थित्वा गायति ? | आम् |
| (ञ) | किं राजहंसः एव नीरक्षीरविवेकी मन्यते ? | आम् |
2. पूर्णवाक्येन उत्तराणि
(क) राजहंसः राजहंसी च काकध्वनिं प्रभातवेलायां शृणुतः।
(ख) मयूरः विधात्रा पक्षिराजः कृतः।
(ग) कोकिलः आम्रवृक्षे स्थित्वा पञ्चमस्वरेण गायति।
(घ) मातरः शिशून् कथयन्ति — “अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।”
(ङ) काकानाम् ऐक्यं जगत्प्रसिद्धम्।
(च) काकपिकयोः भेदः वसन्तसमये ज्ञायते।
(छ) रमणीया सृष्टिः एषा।
(ज) कलहेन समयः वृथा न यापयितव्यः।
 |
| Ramaniya Hi Srishti Esha – Class 10 Sanskrit Chapter 3 Notes | रमणीया हि सृष्टिः एषा प्रश्नोत्तर व समाधान |
3. स्थूलपदेन प्रश्ननिर्माणम्
(क) नेपथ्ये काकध्वनिः श्रूयते। — कुत्र ?
(ख) काकः प्रभाते सुप्तान् प्रबोधयति। — कान् ?
(ग) मयूरस्य पिच्छानां सौन्दर्यम् अद्भुतम् अस्ति। — केषाम् ?
(घ) बकः मीनान् छलेन अधिगृह्य भक्षयति। — कथम् ?
(ङ) एषा सृष्टिः रमणीया अस्ति। — कीदृशी ?
(च) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना। — कस्याः ?
(छ) आयुषः एकः अपि क्षणः न लभ्यते। — कस्य ?
(ज) हंसः वर्षौं मानसं पलायते। — कदा ?
4. यथानिर्देशम् उत्तरत
(क) कर्तृपदम् — जनाः
(ख) ‘परस्परम्’ का पर्याय — मिथः
(ग) क्रियापदम् — व्रजसि
(घ) ‘सत्यम्’ का विलोम — अनृतम्
(ङ) 'दुग्धधवलाः' का विशेष्यपद — पक्षाः
(च) 'पिच्छानाम्' का विशेषण — चारुवर्तुलचन्द्रिकाशोभितानाम्
(छ) विशेष्यपद — दैवगतिः
5. पर्यायपदानि
| पदम् | पर्यायः |
|---|---|
| असत्यम् | अनृतम् |
| शरीरम् | गात्रम् |
| गृहीत्वा | अधिगृह्य |
| प्रातःकालः | प्रभातवेला |
| प्रसीदन्ति | हृष्यन्ति |
6. रिक्तस्थान-पूर्ति (संवादानुसार)
(क) राजहंसी राजहंसं कथयति…
(ख) काकः राजहंसी कथयति…
(ग) राजहंसः काकं कथयति…
(घ) बकः राजहंसं कथयति…
(ङ) मयूरः बकं कथयति…
(च) कोकिलः मयूरं कथयति…
(छ) काकः कोकिलं कथयति…
7. उपयुक्त पद-प्रयोग
(क) राजहंसः काकस्य ध्वनिं श्रुत्वा…
(ख) काकः राजहंस्याः कथनं श्रुत्वा… परं राजहंसस्य वचनं …
(ग) राजहंसी काकस्य वचनं श्रुत्वा…
(घ) मयूरः बकस्य वचांसि श्रुत्वा…
(ङ) कोकिलः मयूरस्य वाचांसि श्रुत्वा…
(च) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविशति।
8. श्लोक-भावस्पष्टीकरणम्
(क) काकस्य चञ्चुदेशे माणिक्यरत्नं भवेत्, तथापि सः राजहंसः न मन्यते, अपितु काकः एव।
एवमेव पक्षाः मणिभिः ग्रथिताः स्युः, तथापि सः काकः एव, न राजहंसः।
(ख) हंसः श्वेतवर्णः, बकस्य अपि वर्णः श्वेत एव।
भेदः केवलं — हंसः विवेकी, न बकः।
(ग) काकस्य वर्णः कृष्णः, पिकस्यापि वर्णः कृष्णः।
भेदः — वसन्तकाले ज्ञायते।
काकः काकः, पिकः पिकः।
9. सर्वनामपदानि — कस्मै प्रयुक्तानि
| कथनम् | प्रयुक्तं सर्वनाम | संबोधनम् |
|---|---|---|
| मयि | मयि | राजहंसाय |
| माम् | माम् | बकाय |
| अहम् | अहम् | बकाय |
| मम | मम | मयूराय |
| अहम् | अहम् | कोकिलाय |
| अहमेव | अहमेव | बकाय |
| मे | मे | प्रकृत्यै |
| अहमेव | अहमेव | राजहंसाय |
10. ‘कथनानि’ — वक्ता
| कथनम् | वक्ता |
|---|---|
| (क) अहं तु अतीव कर्तव्यपरायणः। | काकः |
| (ख) नीरक्षीरविवेके हंसो हंसः बको न कः। | राजहंसः |
| (ग) दुग्धधवलाः मे पक्षाः। | बकः |
| (घ) अहमेव सर्वशिरोमणिः। | मयूरः |
| (ङ) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते यथासमयम्। | प्रकृतिमाता |
Ramaniya Hi Srishti Esha Class 10
Class 10 Sanskrit Chapter 3 solutions
रमणीया हि सृष्टिः एषा प्रश्नोत्तर
NCERT Class 10 Sanskrit Manika chapter 3
Sanskrit Class 10 notes
Ramaniya Hi Srishti Esha explanation
Class 10 Sanskrit chapter-wise solutions
रमणीया हि सृष्टिः एषा अर्थ
Manika Class 10 Sanskrit solutions
Sanskrit Chapter 3 notes Class 10
